Шығындар үлесінің экономикалық көрсеткіші көбінесе өндірісті талдауда қолданылады, бұл өнімнің өзіндік құнындағы қандай үлес белгілі бір шығындарға түсетіндігін бағалауға мүмкіндік береді.
Шығындар үлесін талдау кезінде өндірістегі шығындардың жалпы үлесінің де, жеке шығындар үлесінің де көрсеткіштері қолданылады (мысалы, материал немесе оның компоненттері - шикізат, энергия). Өндірістегі шығындардың меншікті салмағын есептеу формуласын келесі түрде ұсынуға болады: шығындар / өзіндік құн * 100%.
Мысалы, кәсіпорындағы өнімнің өзіндік құны шикізат құнынан (150 мың рубль), жұмысшылардың жалақысынан (100 мың рубль), жалдау ақысынан (50 мың рубль) және энергия шығындарынан (20 мың рубль) тұрады. Осылайша, өзіндік құны 320 мың рубльді құрайды. Шығын топтарының әрқайсысына қандай нақты салмақ түсетінін анықтау қажет. Сонымен, шикізатқа шығындардың үлесі 47% (150/320 * 100), жалақыға - 31% (100/320 * 100), жалдау ақысы - 16% (50/320 * 100), қалған 6% электр қуатына арналған …
Өндірістік шығындардың түрлері
Әдетте, талдау үшін кәсіпорынның жалпы шығындары емес, шығындардың бөлек топтары қолданылады. Көбіне экономикалық талдау кезінде шығындардың келесі топтары қолданылады:
- материалдық шығындар - бүйірден сатып алынған материалдардың, жартылай фабрикаттардың және шикізаттың құны, бұған тасымалдау қызметтері, кедендік баж салығы да кіреді;
- энергия шығындары электр шығындарының өзіндік құны;
- еңбек шығындары - кәсіпорындағы негізгі өндірістік персоналдың жалақысы, өтемақысы, жеңілдіктері;
- әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
- негізгі құралдардың тозуы - негізгі құралдарды қалпына келтіруге арналған аударымдар сомасы;
- басқа шығындар (мысалы, жалдау ақысы, несие төлемдері).
Өндірістік шығындар құрылымын талдау
Шығындардың меншікті салмағын талдау өнімнің өзіндік құнының құрылымын және оны төмендету жолдарын түсіну үшін қажет. Өзіндік құнының төмендеуімен кәсіпорынның пайдасы мен рентабельділігі өседі.
Әр түрлі өнеркәсіптік секторларда белгілі бір шығындардың үлесі әртүрлі. Қандай шығындар басым болатындығына байланысты материалды көп қажет ететін, көп еңбекті қажет ететін, энергияны көп қажет ететін салалар мен амортизациялық шығындардың үлкен салмағы бар сегменттерін бөліп көрсетуге болады.
Материалды көп қажет ететін салаларға, мысалы, тамақ және жеңіл өнеркәсіптер жатады. Бұл жағдайда шығындардың ең көп үлесі өндіріске арналған шикізат пен материалдарға келеді. Ал өндірісте қолданылатын шикізат мөлшерінің (ұтымды үнемдеу есебінен) немесе оның өзіндік құнының төмендеуі өзіндік құнның төмендеуіне және кәсіпорын пайдасының өсуіне әкеледі.
Еңбекті қажет ететіндерге көмір және тау-кен салалары жатады. Мұнда негізгі шығындар жалақы қорына және әлеуметтік аударымдарға түседі. Өндірістің рентабельділігін арттыру жұмысшылар санын оңтайландыру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Энергияны көп қажет ететін салаларға металлургия өндірісі жатады. Өндіріс рентабельділігін жоғарылатудың маңызды факторы энергияны тұтынудың төмендеуі және энергия сыйымдылығының төмендеуі болып табылады.
Амортизациялық шығындардың үлесі жоғары салалар, мысалы, мұнай-газ саласы. Егер шығындар мен өнімнің өзіндік құнындағы амортизация үлесінің өсуі байқалса, бұл капитал өнімділігінің төмендеуін көрсетеді.
Әдетте, шығындардың меншікті салмағын талдау өткен кезеңге қатысты динамикада немесе есепті кезеңнің жоспарланған мәндерімен салыстыра отырып жүргізіледі.
