Қазіргі экономикадағы тауарлардың, жұмыс күшінің және капиталдың қозғалысы валюта айырбастауымен тікелей байланысты. Эквивалентті айырбасты қамтамасыз ету үшін валютаның сатып алу қабілетін ескеру қажет. Бұл экономикалық категория тауарлар мен қызметтердің біртекті жиынтығы үшін ұлттық баға деңгейлерінің арақатынасына негізделген.
Шетелде бірдеңе сататын экспорттаушы ел, шетел валютасын бірден айырбастайды, ал импорттаушы мемлекет, керісінше, басқа мемлекетте тауар сатып алу үшін валютаға мұқтаж. Бұл жағдайда валютаның сатып алу қабілеті алдыңғы қатарға шығады. Бұл категория тұтынушы осы валютаны шығаратын елдің нарығында сатып ала алатын тауарлардың санын білдіреді.
Жарты ғасыр бұрын айырбастың баламасы алтын болды. Оның мөлшері белгілі бір валютада мемлекет заңымен бекітілген. Ұлттық валютаның бағамы әр түрлі валютадағы қымбат металдың құрамымен анықталды.
Қазіргі уақытта ұлттық валютаның сатып алу қабілеті «тұтыну себеті» ұғымы арқылы анықталады. Мысалы, егер мұндай «себеттің» құны 300 евро болса, онда мұндай валютаның сатып алу қабілеті «тұтыну себетінің» 1/300 құрайды. Егер сіз валюталардың сатып алу қабілетін салыстыратын болсаңыз, онда сіз белгілі бір валюта бірлігінің бағасын екінші валютаның ақша бірліктерінде ала аласыз. Сатып алу қабілетін есептеудің ақпараттық негізі баға деңгейі мен тұтыну аясындағы үй шаруашылықтары шығындарының құрылымы туралы мәліметтермен қамтамасыз етілген.
Тәжірибеде «валюта паритеті» ұғымы жиі қолданылады, бұл олардың теңдігін білдіреді. Мұндай паритетті ерікті түрде қоюға болмайды. Ол әр түрлі валюталардың сатып алу қабілетін салыстыру арқылы, затты сатып алу үшін бір валютаның қанша бірлігін жұмсау керектігін есептеу арқылы анықталады. Сатып алу қабілетінің паритетіне негізделген валюта бағамдары «тұтыну себетіне» енгізілген тауарлар бағасының өзгеруінен кейін өзгереді.
Сатып алу қабілеттілігі паритетінің теориясы ағылшын экономистері Д. Юм және Д. Рикардо бастаған ақшаның сандық және номиналистік теорияларына негізделген. Мұндай көзқарастардың орталығында ұлттық валютаның айырбас бағамы ақшаның салыстырмалы құнына, баға деңгейіне және айналыстағы қаржылық ресурстардың көлеміне тәуелді деген тұжырым жатыр.
Валютаның сатып алу қабілеті кәсіпорындар экспорттық-импорттық операциялардан алатын валюталық түсімді қайта есептеу үшін қабылданған сандық қатынасты анықтау кезінде ескеріледі.
Экономикалық категория ретінде валюталардың сатып алу қабілеті тауар өндірісіне тән. Ол айырбас бағамының құндылық негізін құрайды және тауар өндірушілер мен әлемдік нарық арасындағы өндірістік қатынастарды білдіреді.
Ұлттық ақша бірліктерін салыстыру тек тауарларды өндіру және айырбастау процестерімен тығыз байланысты құндық қатынасқа негізделуі мүмкін. Тауарлар мен қызметтерді өндірушілер мен сатып алушылар сатып алу қабілеті арқылы ұлттық валюта бағаларын басқа мемлекеттердегі бағамен салыстыруға мүмкіндік алады.
Ағымдағы экономикада капиталдың халықаралық қозғалысы тұрақты түрде өсіп келеді, бұл ұлттық валюталардың сатып алу қабілеттілігіне тек материалдық тауарларға ғана емес, қаржылық активтерге де әсер етеді. Сатып алу қабілетінің төмендеуі және валюта бағамының төмендеуі бір-біріне тікелей байланысты.
