Нарық - бұл негізгі экономикалық категориялардың бірі және экономикалық тәжірибенің негізгі тұжырымдамасы. Тауар өндірісінің дамуымен нарық үнемі өзгеріп отырды, оның жаңа түрлері пайда болды, нарықтық механизм жетілдірілді. Нарық тұжырымдамасы көпшілікке бір мағыналы болып көрінгенімен, Ресей мен Батыста олар оған түбегейлі әр түрлі мағына береді.
Бастапқыда «нарық» ұғымы тікелей практикалық мәнге ие болды. Бұл сөз кез-келген кеңістікті, мысалы, тауарлардың барлық түрлері сатылатын және сатылатын қала алаңын немесе базарды білдірді. Уақыт өте келе қоғамдық еңбек бөлінісі тереңдей түсті, ал тауар өндірісі барған сайын дами түсті, сондықтан «нарық» термині кең экономикалық түсіндірмеге ие болды.
Ол енді тауарларды сатудың қатаң шектеулі аумағы ретінде түсінілмейді. Француз экономисі алғаш рет нарықтық терминді біртектес экономикалық факторлар жұмыс істейтін белгілі бір аймақ деп атады, сондықтан тауарлар бағалары сұраныс пен ұсыныстың әсерінен ғана тез теңестіріледі.
Қазіргі заманғы интерпретация
Қазіргі кезде нарық әдетте экономикалық субъектілер арасындағы экономикалық байланыстың түрі ретінде қарастырылады. Экономикалық байланыстар нарық арқылы жүзеге асырылатын табиғи немесе ақысыз, тауарлы болуы мүмкін. Егер репродуктивті айырбасты ескеретін болсақ, онда нарықты тұтыну мен өндіріс арасындағы бәсекелестік байланыстың формасы ретінде қарастыруға болады. Атап айтқанда, П. Самуэлсон нарықты «бәсекелес сауда процесі» ретінде анықтайды.
Орыс экономисі Л. Абалкин тауар өндірісі заңдары бойынша ұйымдастырылған биржаны, сондай-ақ тауар және ақша қатынастарының жиынтығын нарық деп атаған жөн деп санайды. Осы анықтамаға сүйене отырып, нарықтың мәнін түсіну үшін бірқатар маңызды мәселелерді нақтылау қажет, атап айтқанда:
- тауар өндірісі мен айналыс заңдары дәл қалай жұмыс істейді;
- тауар және ақша қатынастарының жиынтығын қалай түсінуге болады.
Нарықтық механизм және оның негізгі элементтері
Нарықтың негізгі элементтерінің жиынтығы - бағалар, сұраныс пен ұсыныс - нарықтық механизмді құрайды. Бұл механизмнің негізін сұраныс пен ұсынысқа тікелей әсер ететін баға құрайды. Атап айтқанда, сұраныс пен ұсыныс бағамен кері байланысты. Баға өседі - сұраныс азаяды. Ұсыныс азаяды - баға өседі. Бұл жағдайда кез-келген тауарға деген сұраныс пен ұсыныстың абсолютті мәндері емес, олардың арақатынасы маңызды рөл атқарады. Дәл осы нақты сатушылар мен сатып алушылардың тағдырын анықтайды.
Ұсыныс, сұраныс және тепе-теңдік бағасы нарықтың өзегі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өнімді тұтынушылар да, оларды өндірушілер де нарық заңдарын басшылыққа алады деп жалпы қабылданған. Нарықтық механизм өзінің пайдасын ойлайтын кәсіпкерді тұтынушының қажеттілігіне шоғырландыруға мәжбүр ететін мәжбүрлеу механизмі ретінде әрекет етеді.
