Бюджет тапшылығы - бұл бюджеттің шығыс бөлігінің кіріс бөлігінен асып түсуі. Бюджет тапшылығымен мемлекет өзінің функцияларын қалыпты орындау үшін қаражатқа ие болмайды. Ең дұрысы кез-келген бюджет деңгейі теңдестірілген болуы керек. Бірақ бұған жол бермейтін көптеген факторлар бар.
Нұсқаулық
1-қадам
Есіңізде болсын, бюджет тапшылығы төтенше факторлармен ғана емес, мысалы, шығындарды алдын-ала болжау мүмкін емес табиғи апаттардың немесе соғыстардың туындауымен ғана емес, сонымен қатар басқа себептермен де байланысты болуы мүмкін. Тапшылық, мысалы, экономиканы дамытуға ірі мемлекеттік инвестицияларды салу қажет болған жағдайда пайда болуы мүмкін, бұл елдің дағдарыстық жағдайынан гөрі жалпы ішкі өнімнің өсуін көрсетеді. Жалпы, бюджет тапшылығының бірнеше себептері бар:
- экономикалық дағдарысқа байланысты ұлттық табыстың төмендеуі;
- бюджетке түсетін акциздер сомасының азаюы;
- бюджет шығындарының күрт өсуі;
- мемлекеттің сәйкес келмейтін қаржылық саясаты.
2-қадам
Есіңізде болсын, айналыстағы ақша саны бар елдерде бюджет тапшылығын төмендетудің екі негізгі әдісі бар - үкіметтік несиелер беру және салық режимін қатайту. Ақша массасы тұрақты емес штаттарда басқа жол бар - ақша эмиссиясы. Алайда, бұл әдіс жеделдетілген инфляция деңгейіне толы. Қазіргі уақытта осындай мақсатпен Орталық банкте шоғырланған және бюджет тапшылығын жабуға пайдаланылатын коммерциялық банктердің резервтері жасалуда.
3-қадам
Қазіргі жағдайда бюджет тапшылығы мәселесін шешуде үш негізгі тәсіл қолданылатынын ұмытпаңыз. Біріншісі бюджетті жыл сайын теңдестіру керек деп болжайды. Алайда, мұндай саясат мемлекеттің мүмкіндігін шектейді, егер оның қызметі контрциклдік, тұрақтандырушы бағытқа ие болса. Мысалды қарастырайық. Елде жұмыссыздық кезеңі басталды, сондықтан халықтың кірісі төмендейді, демек бюджетке салық төлемдері түсіп жатыр. Мұндай жағдайда мемлекетке салықты көтеру немесе шығын баптарын қысқарту қажет. Алайда, осындай шаралардың нәтижесінде жиынтық сұраныс одан да төмендейді. Осылайша, жыл сайын теңдестірілген бюджет контрциклдік емес, проциклдік болып табылады.
4-қадам
Екінші тәсіл бюджетті жыл сайын емес, экономикалық цикл барысында түзету керек деп болжайды. Бұл тұжырымдамада мемлекет контрциклдік әсер ету керек және сонымен бірге бюджетті теңестіру керек деп болжануда. Бұл тұжырымдаманың логикасы қарапайым: рецессияны болдырмау үшін үкімет салықтарды азайтады және шығындардың мөлшерін көбейтеді, яғни. тапшылықты әдейі жасайды. Келесі кезеңде - инфляция кезеңінде - салықтар өседі, ал мемлекеттік шығындар азаяды. Мұның бәрі кірістердің шығыстардан асып түсуіне әкеледі, демек, бұрын пайда болған бюджет тапшылығы жабылады.
5-қадам
Үшінші тәсіл функционалдық қаржы тұжырымдамасын қолдануды қамтиды, яғни. мемлекеттің мақсаты бюджетті реттеу емес, теңгерімді экономиканы қамтамасыз ету, оған кез-келген тапшылықпен немесе профицитпен қол жеткізуге болады. Біздің елімізде бюджетті тұрақтандырудың бірінші тұжырымдамасы қолданылатынын ескеріңіз.
